معرفی تفسیر الصافی

شناسنامه تفسیر

نام معروف: تفسیر الصافی
مؤلف: محمدبن مرتضی مشهور به ملامحسن فیض کاشانی
تولد: 1007 ق
وفات: ۱۰۹۱ق
مذهب: شیعه
زبان: عربی
تاریخ تألیف: 1075 ق
تعداد مجلدات: ۵ جلد
مشخصات نشر: این تفسیر چاپ های مختلفی دارد. چاپ اول از چاپ های حجری، بمبئی، ۲ جلد، ۱۲۷۴ق، تبریز، دار الطباعه محمد مهدی تبریزی، ۱۲۶۹ق، در ۲ جلد، تبریز، به خط محمدرحیم همدانی، مطبعه محمدتقی تبریزی، ۱۲۷۲ق، قطع رحلی، چاپ و حروف چینی، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۳۸۹ق، ۵جلد، قطع وزیری، با مقدمه و تصحیح شیخ حسین اعلمی. همین چاپ در مشهد توسط دارالمرتضی، ۱۳۹۹ق، نشر یافته است. در ضمن تفسیر صافی توسط محمدباقر خراسانی ترجمه و در تهران توسط انتشارات صفا در سال ۱۴۰۵ق/۱۳۶۳ش نشر یافته است.
 

معرفی مفسر و تفسیر

ملامحسن فیض کاشانی، یکی از حلقه های دانش، معرفت و عرفان قرن یازدهم است که بیش از دویست اثر در رشته های گوناگون از خود برجای گذاشته است. به حق، علمدار فقه، پرچمدار حدیث، مشعلدار فلسفه، گنجینه عرفان، کوه عظیم اخلاق و امواج خروشان علم و معرفت است. وی، در یکی از معروف ترین خاندان علم عرفان و ادب در چهاردهم ماه صفر ۱۰۰۷ ق در شهر کاشان به دنیا آمد. پدرش رضی الدین شاه مرتضی (۹۵۰-۱۰۰۹) فقیه، متکلم، مفسر و ادیب در کاشان حوزه تدریس داشته و از شاگردان ملا فتح الله کاشانی صاحب تفسیر منهج الصادقین و زبدة التفاسیر (م ۹۸۸) و ضیاء الدین محمد رازی (م ۱۰۹۱) بوده است. مادر او زهرا خاتون (م ۱۰۷۱) بانویی عالم و شاعر، دختر ضیاء العرفای رازی (از بزرگان شهرری) بوده است. ملامحسن، چهارمین فرزند شاه مرتضی در دو سالگی پدر خود را از دست داد. از آن پس دایی و عمویش تعلیم و تربیت او را به عهده گرفتند.
 
فیض مقدمات علوم دینی را در کاشان نزد عمو و دایی فرا گرفت. برای ادامه تحصیل به اصفهان که در آن روزگار پایتخت کشور و مرکز تجمع علمای بزرگ و اساتید ماهر در رشته های مختلف علوم اسلامی بود و رونق به سزایی در دانش دینی داشت، رهسپار گردید و در پیش مشهورترین استادان و نامداران استفاده علمی برد. اجازه اجتهاد و نقل روایت و تعلیم حدیث و تفسیر و حکمت را پیش استادانی چون ملا محمدتقی مجلسی (م ۱۰۷۰) شیخ بهایی (م ۱۰۳۱) میرداماد (م ۱۰۴۰ ) میرفندرسکی (م ۱۰۵۰) گرفت و گذراند و به قم آمد و با ملاصدرای شیرازی (م ۱۰۵۰) ملاقات کرد. در این موقعیت که ملاصدرا دوره ریاضت و علم باطنی را شروع کرده بود، ملا محسن و ملا عبدالرزاق لاهیجی مدت هشت سال مونس تنهایی او بودند و در مصاحبت های شبانه روزی افزون بر حکمت متعالیه استفاده کامل معنوی و سیر و سلوکی می بردند.
 
در این دوران (۱۰۴-۲۹ ۱۰) ملاصدرا دو دختر فاضل و عالم خود را به دو شاگردش ملامحسن و ملا عبدالرزاق تزویج کرد و آن دو شاگرد و داماد را به فیض و فیاض لقب داد. فیض نیز به همراه استاد به شیراز رفت. از اساتید دیگر فیض که در اندیشه حدیثی او بسیار تأثیر داشته سید ماجد بحرانی (م ۱۰۲۸) است که در شیراز و اصفهان در تکمیل علم حدیث و روایت تلمذ کرده است. فیض پس از دهه چهارم زندگی به کاشان بازگشت و به امر تدریس و تألیف مشغول گردید و گاه در قمصر و گاه در کاشان با جمعی از دوستان نماز جمعه اقامه می کرد و در سن ۸۴ سالگی در سال 1092 این جهان فانی را بدرود گفت و در قبرستانی که وصیت کرد روی قبر وی سقف و سایبانی ساخته نشود، دفن گردید.(1)
 
فیض با نوشتن سه تفسیر: مصفی، اصفی و صافی، یکی از مفسران چندگانه نویس جهان اسلام است. این گروه از مفسران، معمولا با توجه به چند گونگی استفاده کنندگان، مختلف بودن خوانندگان، تحولات فکری خود مؤلفان و برخورد با اندیشه های جدید، به نگارش های متعدد تفسیری کشانده می شدند. اما فیض، از میان همه این دلایل، تنها به دلیل تفاوت خوانندگان، روش چندگانگی را برگزیده است. مصفی و اصفی (2) دو تفسیری هستند که در نهایت فشردگی و ایجاز نوشته شده اند و هدف خاص مؤلف، مطالعه تفسیر همراه با تلاوت بوده است.
 
اما تفسیر صافی با آن دو تفسیر به جهت گرایش متفاوت است، گرچه همین تفسیر نیز بسیار گزیده و در مقایسه با تفسیرهای دیگر قرآن مختصر است، اما نسبت به مصفی و اصفی، گسترده است. تفسیر صافی در گذشته، مورد استقبال علمای حوزه و همواره مورد بهره برداری دانش پژوهان قرار گرفته است، تا آنجا که در دورانی، متن درسی طلاب حوزه علمیه بوده است.
 
این تفسیر، یکی از آثار پر ارج و شاخص تفسیر اثری در سده های اخیر است که نقل را با شرح و توضیح آیات به صورت فشرده آورده است. فیض که در جامعیت و گستردگی دانش و  تسلط بر تفسیر و حدیث از عالمان کم نظیر است، در این کتاب تلاش نموده تفسیری پیراسته از اندیشه های گوناگون عرضه کند و نمونه ای از تفسیرهایی را نشان دهد که ضمن بیان آیه با روایت، مجموعه ای از تفسیرهای بیانی و توصیفی در شکل موجز ارائه دهد.

ویژگی مهم این تفسیر

ویژگی مهم این تفسیر در دو جهت است:

نخست: بهره گیری از روایات در تفسیر آیات به شکل گسترده و نقد و ارزیابی این روایات در دلالت بر آیه و جنبه های مختلف آن. میل درونی او به تفسیر اثری و گردآوری و تنظیم مجدد اخبار اهل بیت (علیهم السلام) و تفسیر این روایات، حرکت جدیدی را در دانش تفسیر پدید آورد و فضای گرایش به اخبار و روند اخباری گری را تشدید کرد، چنانکه حملات عنیف او به مجتهدان، فضای حوزه های علمیه را ملتهب تر کرد و زمینه تثبیت اخباری گری را به مدت یک قرن فراهم ساخت.
 
البته این نکته را هم بگویم که از فیض به عنوان اخباری یاد کرده ایم، اما تفاوت هایی با افرادی چون ملا محمدامین استر آبادی (م ۱۰۳۶) در فوائد المدنیة، و سید نعمت الله جزائری (م ۱۱۱۲) نویسنده غایة المرام و کشف الاسرار و منبع الحیاة دارد که اساسا عقل را تخطئه میکنند و جایی برای کاوش های عقلی و اجتهادی در حدیث باقی نمی گذارند، و از سویی به شدت با عرفان و حکمت متعالیه مخالفت می ورزند و کاوش های معنی شناسی را در تفسیر بر نمی تابند. فیض میان اندیشه فلسفی و اخبار اهل بیت (علیهم السلام) جمع میکند و در تألیفات خود گاه همان اندیشه را در قالب روایات می آورد، یا در توضیح و تفسیر روایات به مشی عرفانی روی می آورد تا نشان دهد که شریعت با طریقت منافاتی ندارد و این از ویژگی های فیض است که اهتمام به اخبار و تأکید بر منقولات اهل بیت (علیهم السلام) را در کنار طرح مباحث فلسفی و عرفانی جمع کرده است. هر چند در تکیه بر روایات و در تفسیر آیات و روایات آن کاوش ها دیده نمی شود و روش اجتهادی را مردود می شمارد. (3) فیض گاهی در نقد روایات تفسیری به کسانی که روایات مخالف عقل را به کار گرفته اند طعنه می زند.(4) اما این تنها در جاهایی است که عقیده ای را پذیرفته باشد.
 
دوم: استفاده از نکات ادبی و بلاغی. در این زمینه، از متن عبارات تفسیر بیضاوی استفاده می کند و گاه بدون یک کلمه اضافه همان عبارات بیضاوی را در شرح کلمات و تفسیر آیه می آورد که در این باره باید به تفسیر بیضاوی مراجعه کرد.
 
گذشته از این، تفسیر صافی یکی از تفاسیر متمایز فرهنگ شیعی به حساب می آید و دیدگاه های امامیه را به طور گسترده شرح داده و استدلال میکند و هرجا که شبهه ای باشد، دفاع می کند.
 
فیض، در آغاز تفسیر، مقدمه ای نگاشته و به انگیزه تألیف خود اشاره کرده و دلیل بهره گیری از روایات را برشمرده است. از نکات ظریف و جالب وی در باب روایات نقل شده در تفسیر اهل بیت (علیهم السلام) اشکالات مطرح شده در این دسته از روایات است. زیرا بخش عظیمی از این روایات در باب فضائل اهل بیت (علیهم السلام) نقل شده است. وی در قسمتی از این مقدمه می نویسد: برخی گمان کرده اند این روایات، ایهام، تناقض و تضاد دارد، زیرا در بعضی از نقل ها، آیه درباره فضیلت شخصی آمده و در روایت دیگر، همین آیه، درباره فضیلت دیگری؛ یا در روایتی معنایی از کلام به گونه ای تفسیر شده و در روایت دیگر، به معنایی دیگر تفسیر شده است. اگر چنین چیزی در روایات هست، اگر نگوییم قرآن بی فایده شده، کم فایده شده است. وی در پاسخ می گوید: این دسته از روایات نه از آن باب است که قرآن را در حق انسانی خاص، اختصاص یافته و نازل شده است. اگر چنین گفتیم، قرآن را در عده ای خاص و برای هدفی محدود، تنزل داده ایم. قرآن شمول نگر و جاودان است و نمی تواند محدود به گروهی خاص باشد. آنچه از این روایات می توان استفاده کرد، برای ذکر مثال، روشن کردن مصداق یا نشان دادن نمونه کامل است.
 
این بیان، از کلام محدث و فیلسوفی بزرگ چون فیض تقل شد تا رهنمودی باشد برای نقد و بررسی و پالایش احادیث تفسیری و رفع شبهه که مبادا جامعیت و شمول نگری قرآن تحت الشعاع عقاید فرقه ای قرار گیرد.
 
منابع فیض در تفسیر بسیار است. از کتاب های تفسیری شیعه گرفته تا کتاب های حدیثی و تاریخی. از کتاب های تفسیری می توان مجمع البیان، جوامع الجامع، تفسیر قمی، عیاشی، تفسیر منسوب به امام حسن عسکری را نام برد و در حدیث کتب اربعه، علل الشرایع، معانی الاخبار، توحید، خصال و کمال الدین صدوق و محاسن برقی و احتجاج طبرسی و در باب فضائل و تاریخ، مناقب شهر آشوب و گاه بدون آنکه نام کتابی را ذکر کند، از منابع حدیثی اهل سنت نقل روایت میکند و می گوید: «و فی حدیث النبوی»، که روشن است از طریق عامه نقل می کند، چنان که این روش را در برخی کتاب های دیگر به کار گرفته و در هنگام نقل احادیث نبوی و ناشناخته این گونه عمل می کند.(5)
 
پی‌نوشت‌ها:
1- جمعی از پژوهشگران، ج ۱، صص ۲۲۵-۲۳۲
2- لازم به یادآوری است که تفسیر اصفی که در یک جلد و به زبان عربی و تلخیص تفسیر صافی و به شیوه روایی و در حکم تفسیر وجیز فیض کاشانی است در حاشیه تفسیر صافی (۱۲۷۴ ق) در بمبئی با چاپ سنگی طبع شده و در تهران به طور مستقل (۱۳۵۴ق) و اخیرا (۱۳۷۵ش) با تحقیق و حروف چینی از سوی دفتر تبلیغات اسلامی منتشر شده است.
3- وافی، ج ۱، صص ۱۲-۱۵.
4- صافی، ج ۱، ص ۱۲.
5- این مقاله به مناسبت همایش شخصیت تفسیری فیض کاشانی در تهران و قم و کاشان نگاشته شده و در سلسله آثار این همایش به چاپ رسیده است و در مجله رهنمون فصلنامه علوم انسانی، سال ششم، شماره سوم و چهارم، تابستان و پاییز ۱۳۸۷. مدرسه شهید مطهری.
 
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 746-741